آیه 32 سوره یونس

فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ (32)

فَذلِكُمُ اللَّهُ‌: پس آن ذاتى كه اقرار نموديد شما به اتصاف او به صفات مذكوره خداى متعال. رَبُّكُمُ الْحَقُ‌: پروردگار شما است به حق كه ثابت و متحقق است ربوبيت و الهيت او، و سزاوار باشد پرستش و ستايش را فقط، نه غير او از اصنام و اوثان و معبودين باطله، زيرا به قدرت كامله ايجاد فرمود شما را، و به رحمت شامله روزى داد شما را، و به حكمت بالغه تدبير نمود امور شما را؛ و چون ثابت شد كه ذات الهى حق است براى اطاعت، واجب و لازم آيد كه ما سواى سبحانى، باطل باشند در عبادت. بنابراين: فَما ذا بَعْدَ الْحَقِ‌: پس چه چيز است بعد از راستى (استفهام انكارى است) يعنى نيست بعد از سرپيچى و اعراض و تخطى از حق. إِلَّا الضَّلالُ‌: مگر واقع شدن در گمراهى و باطل، يعنى بين اين دو طريق هدايت و ضلالت واسطه نيست؛ و چون مبرهن شد كه عبادت خداى تعالى هدايت و حق است هر آينه ثابت گردد كه عبادت غير حق تعالى، باطل و گمراهى باشد. فَأَنَّى تُصْرَفُونَ‌: پس چگونه و به چه جهت برمى‌گرديد از عبادت خدا به گمراهى با واضح و ظاهر بودن براهين بر اينكه در عالم وجود، معبودى قابل پرستش و ستايش نيست غير از پروردگار عالميان.

تذكره- آيه شريفه تذكرى است براى بندگان كه به گوش هوش استماع‌

ج5، ص 308

نموده تأمل كنند در اينكه شعاع ديانت حقّه الهيه مانند آفتاب عالمتاب، تمام روى زمين را احاطه نموده، و براهين ساطعه آن در هر عصر و زمان گويا بوده؛ پس اعراض از حق و حقانيت، البته وقوع در باطل و ضلالت باشد، و عاقبت تمام بندگان به جزاى الهى است. با وجود بر اين، چگونه شخص عاقل، حق را كه موجب نجات دنيا و آخرت است صرف نظر نموده، باطل را كه سبب هلاكت است اختيار كند؟.

قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ مَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ (31) فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ (32) كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (33)

ترجمه‌

بگو كيست كه روزى ميدهد شما را از آسمان و زمين و يا كه مالك ميباشد گوش و ديده‌ها را و كه بيرون ميآورد زنده را از مرده و بيرون ميآورد مرده را از زنده و كه مرتّب ميكند كار را پس ميگويند خدا پس بگو آيا نميترسيد

پس آن خدا پروردگار شما است كه حقّ است پس چيست بعد از حق مگر گمراهى پس بكجا بر گردانده ميشويد

اين چنين لازم شد حكم پروردگارت بر آنانكه تمرّد نمودند همانا آنها ايمان نمى‌آورند.

تفسير

خداوند پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را مأمور فرمود به الزام كفّار به اين تقريب كه سؤال فرمايد از آنها كيست كه روزى ميدهد شما را به اسباب سماويّه از قبيل باران و باد و آفتاب و ماه و اسباب ارضيّه مانند آب و خاك و كيست كه عطا و حفظ ميكند گوشها و چشمهاى شما را با كمال احتياج شما بآن دو و كمال احتياج آن دو بحافظ و نگهدار براى سرعت انفعال آندو از هر آفتى و اينكه از سمع به مفرد و از بصر بجمع تعبير شده بنظر حقير براى كثرت استعمال سمع است در شنوائى كه حاجت به جمع ندارد بخلاف بصر كه غالبا بمعنى چشم استعمال ميشود و از بينائى تعبير به بصيرت ميكنند و مزيد احتياج بصر بحافظ هم مرجّح اين تعبير است و نيز سؤال شود از خالق اشياء جاندار از بى جان و پديد آرنده اشياء بيجان از جاندار خلاصه از كسيكه زنده ميكند و ميميراند و از كسيكه كلّيه امور كائنات را بر وفق حكمت تنظيم و تدبير مينمايد آنها ناچار خواهند گفت در جواب تو آنكس خداوند عالم است چون از شدّت وضوح قابل انكار نيست پس بآنها بگو حال كه چنين است چرا از چنين خداوند قادرى نميترسيد و چرا باطاعت، شكر نعمتش را بجا نمى‌آوريد و چرا عبادت جز او را روا ميدانيد پس آنخداونديكه ربوبيّت او باسباب مذكوره در سؤالات چهار گانه و اقرار خودتان در

جلد 3 صفحه 18

جواب، ثابت و محققّ شد آيا عبادت غير او جز گمراهى چيزى هست و آيا بين حقّ و باطل واسطه‌ايست يا آنكه بعد از حقّ باطل است پس چرا از حقّ اعراض و به باطل اقبال ميكنيد و چنانچه ربوبيّت خدا و حقّ نعمت او محقّق شد حكم او هم بر كفّار بخلود در نار محقّق است چون خداوند ميداند كه آنها ايمان نمى‌آورند و بنابراين مراد از كلمه حكم است و مراد از جمله اخيره علّت آن و محتمل است جمله اخيره بيان كلمه باشد يعنى چنانچه محقّق شد پس از اين سؤال و جواب ربوبيّت خداوند، محقق شد قول خداوند در باره آنها كه فرمود همانا آنان ايمان نمى‌آورند و معلوم است كه مراد از فسق در اين آيه كفر است چون تمرّد در اصول است نه فروع و معنى فاسق متمرّد است و مقصود حاضران در زمان خطابند.

فَذلِكُم‌ُ اللّه‌ُ رَبُّكُم‌ُ الحَق‌ُّ فَما ذا بَعدَ الحَق‌ِّ إِلاَّ الضَّلال‌ُ فَأَنّي‌ تُصرَفُون‌َ (32)

‌پس‌ اينست‌ ‌بر‌ ‌شما‌ خداوند عالم‌ پروردگار ‌شما‌ حقا و واقعا ‌پس‌ نيست‌ چيزي‌ ‌بعد‌ ‌از‌ حق‌ مگر ضلالت‌ و گمراهي‌ آيا ‌پس‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ بيان‌ ‌پس‌ چرا رو برميگردانيد فذلكم‌ خطاب‌ بمشركين‌ ‌است‌ ‌بعد‌ ‌از‌ اعتراف‌ ‌به‌ اينكه‌ امور مذكوره‌ ‌در‌ ‌آيه‌ قبل‌ بدست‌ قدرت‌ الهي‌ ‌است‌ و ‌از‌ قدرت‌ ‌غير‌ ‌او‌ خارج‌ ‌پس‌ ‌اينکه‌‌از‌‌که‌ اللّه‌ُ رَبُّكُم‌ُ مربي‌ ‌شما‌ و پرورش‌دهنده‌ ‌شما‌ ‌است‌ الحق‌ّ رب‌ّ حقيقي‌ و واقعي‌ ‌او‌ ‌است‌ بايد ‌او‌ ‌را‌ عبادت‌ كرد و ‌غير‌ ‌او‌ ‌هر‌ چه‌ و ‌هر‌ ‌که‌ ‌باشد‌ باطل‌ ‌است‌ ذلِك‌َ بِأَن‌َّ الَّذِين‌َ

جلد 9 - صفحه 380

كَفَرُوا اتَّبَعُوا الباطِل‌َ وَ أَن‌َّ الَّذِين‌َ آمَنُوا اتَّبَعُوا الحَق‌َّ مِن‌ رَبِّهِم‌ ‌محمّد‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌آيه‌ 3‌از‌‌که‌ فَما ذا بَعدَ الحَق‌ِّ إِلَّا الضَّلال‌ُ ‌پس‌ ‌هر‌ چه‌ ‌بعد‌ الحق‌ ‌است‌ متابعت‌ ‌آن‌ نيست‌ مگر ضلالت‌ و گمراهي‌‌از‌‌که‌ فَأَنّي‌ تُصرَفُون‌َ ‌بعد‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ ادله‌ و براهين‌ ‌که‌ قابل‌ انكار نيست‌ و ‌خود‌ اعتراف‌ داريد ‌پس‌ چرا رو برميگردانيد ‌از‌ عبادت‌ ‌او‌ و عبادت‌ ‌غير‌ ‌او‌ ‌را‌ ميكنيد صرف‌ برگشتن‌ و برگردانيدن‌ چيزي‌ ‌است‌ بچيزي‌ مي‌گويي‌ منصرف‌ شدم‌.

]

(آیه 32)- پس از آن که نمونه‌هایی از آثار عظمت و تدبیر خداوند را در آسمان و زمین بیان کرد و وجدان و عقل مخالفان را به داوری طلبید و آنها به آن معترف گردیدند، در این آیه با لحنی قاطع می‌فرماید: «این است اللّه، پروردگار بر حق شما»! (فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ). نه بتها، و نه سایر موجوداتی را که شریک خداوند در عبودیت قرار داده‌اید و در برابر آنها سجده و تعظیم می‌کنید.

سپس نتیجه‌گیری می‌کند: «اکنون (که حق را به روشنی شناختید) آیا بعد از حق چیزی جز ضلال و گمراهی وجود دارد»؟ (فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ).

«با این حال چگونه از عبادت و پرستش خدا روی گردان می‌شوید» با این که می‌دانید معبود حقی جز او نیست؟! (فَأَنَّی تُصْرَفُونَ).

این آیه در حقیقت یک راه منطقی روشن را برای شناخت باطل و ترک آن پیشنهاد می‌کند، و آن این که نخست باید از طریق وجدان و عقل برای شناخت حق گام برداشت، هنگامی که حق شناخته شد، هر چه غیر آن و مخالف آن است باطل و گمراهی است، و باید کنار گذاشته شود.